تاريخچه آموزش و پرورش نوين گناباد

در گناباد مدراس قديمي و تاريخي زيادي وجود داشته و قدمت برخي از آنها به صدها سال مي رسیده است. از جمله اين مدارس كه هنوز هم نام و نشاني از آنها وجود دارد مي توان به مدرسه علميه جويمند، مدرسه نجوميه و مدارس ديني بخش ها و روستاهاي بيلند، دلوئي، كاخك و بجستان اشاره كرد. در مورد مدرسه نجوميه گناباد گفته شده كه چون اين مدرسه مختص نجوم بوده، نجوميه ناميده شده است. ظاهراً اين مدرسه در دوران صفويه احداث شده و شايد يكي از دلايل ناميده شدن آن به نجوميه به دليل شهرت ملامظفر گنابادي و پسرانش بوده كه درعصر خود از بزرگترين منجمين ايراني شمرده مي  شده اند. در مورد مدرسه ديني بيلند نيز برخي معتقدند كه اين مدرسه در زمان سلجوقيان در آبادي بيلند (واقع در 4 كيلومتري شمال شرقي گناباد) و در دوران وزارت خواجه نظام الملك توسي تاسيس شده و در زمره نظاميه ها بوده و بعدها به صورت مدرسه علميه در آمده است. مدرسه ديني روستاي دلوئي نيز كه از مدارس قديمي شهرستان گناباد می باشد تا چندي قبل محل آموزش علوم ديني بوده كه در سالهاي گذشته به دلايلي تعطيل و ساختمان آن ويران شده است. بقاياي ساختمان اين مدرسه تا كنون در روستاي دلوئي پابرجاستو خيرين در پي احياء و بازسازي آن هستند.

قبل از تاسيس مدارس نوين در گناباد، بار اصلي آموزش هاي ابتدائي كودكان بر دوش صاحبان مكتب خانه هاي قديمي بود. از اين مكاتب در اواخر دوره قاجار و اوايل دوره پهلوي چندين مورد در مركز شهر گناباد (جويمند)، كوي شرقي يا قصبه شهر، دلوئي، بيدخت، بيلند و كاخك و همچنين در بسياري ديگر از روستاهاي گناباد وجود داشت. با اين كه مقدمه تاسيس مدارس دولتي جديد در بسياري از شهرهاي خراسان مدارس جديد ملي بوده اند اما در شهر گناباد هيچ سند و قولي در مورد وجود مدارس ملي ديده و شنيده نشده است. در عين حال از وجود مركزي به نام معلم خانه در گناباد ياد شده است. اين معلم خانه در واقع نوعي مكتب خانه سطح بالا بوده و آموزگار اين مركز به معلم باشي معروف بوده است. در مكتب خانه ها معمولا حروف الفبا، سوره هاي كوچك قرآن و بعضاً حفظ چندين سوره توسط مكتب دار به كودكان آموخته مي شد ولي در معلم خانه، معلم باشي علاوه بر تعليم قرآن، خواندن رسالات و كتاب هاي ديگر، حفظ اشعار و فرا گرفتن مقدمات صرف و نحو عربي و سياق را كه همان حساب كردن بود را نيز مورد توجه قرار مي داد. در اواخر دوره قاجار سيد محمد معلم باشي، معلم خانة گناباد را اداره مي كرد. وي با حسن اخلاق و رفتار خود اعتماد و توجه اهالي را به خود جلب كرده بود.

در زمان نخست وزيري حسن وثوق الدوله و سال 1297 كه احمد بدر نصير الدوله مسئوليت وزارت معارف ايران را عهده دار بود، توسعه مدارس نوين به طور جدي در دستور كار دولت قرار گرفت. در اين راستا ميرزا احمد خان سعيدي كه به مدت سه سال رياست معارف خراسان را عهده دار بود افراد مختلفي را مامور تاسيس مدارس جديد در شهرهاي خراسان كرد در اواخر همين سال شخصي به نام شيخ محمد علي صلاحي (ديسفاني) كه بعدها به محمد علي مدير معروف شد مأمور تاسيس دبستاني دولتي و تشكيل اداره معارف در گناباد گرديد. وي در اوايل سال 1298 خورشيدي اولين مدرسه دولتي گناباد را به نام مدرسه دولتي جويمند و در محل مدرسه علميه قديم (عتيق) كه موقوفه بود در سه كلاس تأسيس كرد.

از آنجايي كه تاسيس مدرسة جديد دولتي لطمة شديدي به معلم خانه گناباد مي زد و از سوي ديگر مردم گناباد اعتماد زيادي به سيد محمد معلم باشي مدير معلم خانه داشتند، آقاي صلاحي براي اينكه مدرسة جديد با مخالفت مردم مواجه نشود سيد محمد معلم باشي را به عنوان آموزگار مدرسه دولتي استخدام كرد. اين حسن انتخاب باعث استقبال اولياء كودكان از مدرسه جديد شد. براساس دستورالعمل وزارت معارف اسلامي جديد مجاز بودند كه از شاگردان مكتب خانه ها امتحان به عمل آورند و در صورت موفقيت آنها را به كلاس بالاتر ارتقاء دهند.

با توجه به موفقيت هاي شاگردان معلم خانه گناباد برخي از اين شاگردان توانستند در امتحانات پايه هاي اول و دوم موفق و وارد كلاس سوم شوند.

تحصيل در نخستين مدرسه دولتي گناباد رايگان بود و دولت از محل عوايد و عوارض گمركي و ساير در آمد هاي دولتي هزينه اين مدارس را تأمين مي كرد. با توجه به استقبال مردم گناباد از نخستين مدرسه دولتي نوين به تدريج در ساير بخشها و روستاهاي گناباد نيز مردم خواهان تاسيس مدارس جديد شدند. اما از آنجايي كه اعتبار كافي وجود نداشت و معارف كشور به اصطلاح آن روزگار از محل توماني يك شاهي اداره مي شد، انجام اين تقاضا ها مقدور نبود و به همين دليل در بعضي از بخشهاي گناباد مثل بجستان و كاخك و بيدخت افراد فرهنگ دوست اقدام به تأسيس مدارس ملي نمودند. در سالهاي اول سلطنت رضا شاه كه بودجه و تشكيلات وزارت معارف افزايش يافت و رشد كرد، سياست دولتي كردن مدارس ملي مورد توجه قرار گرفت. در اين راستا در سال 1306 دبستانهاي ملي بجستان و كاخك و در سال 1307 مدرسه ملي بيدخت به دبستان دولتي تبديل شدند. در كتاب بيدخت را بشناسيم در مورد تأسيس اولين مدرسه دولتي در بيدخت آمده است كه به واسطه علاقه اهالي بيدخت اولين مدرسه دولتي چهار كلاسه با همت صالح عليشاه و موافقت اولياي معارف تاسيس شد و درسال 1316 داراي شش كلاس ابتدائي مختلط بود. بعداً از طرف صالح عليشاه زمين در اختيار اداره فرهنگ قرار گرفت و دبستان جامي بيدخت در آنجا ساخته شد كه از دهات اطراف بيدخت مانند شوراب، خيبري، دلوئي، نوغاب و نوده شاگرداني از فاصله ده كيلومتري براي تحصيل به بيدخت مي آمدند.

با توجه به فاصله نسبتاً زياد بين جويمند و قصبه شهر و امتناع برخي از خانواده هاي ساكن در قصبه از فرستادن فرزندان خود براي تحصيل در مدرسه جويمند، در سال 1310 خورشيدي يك باب مدرسه دولتي در قصبه شهر به مديريت و آموزگاري ميرزاحسن اشرافي تأسيس شد.

شيخ محمد صلاحي كه در واقع او را مي توان پدر فرهنگ و آموزش و پرورش نوين گناباد تلقي كرد پس از يك دهه خدمت در گناباد در سال 1307 به بشرويه منتقل شد و جاي خود را به ميرزا محمد خان تاجبخش سپرد. تاجبخش نيز تنها يك سال يعني تا اواسط سال 1308 عهده دار فرهنگ گناباد بود و سپس جاي خود را به جمال الدين عقيلي (نظام العلما) سپرد و به محل جديد مأموريتش رفت. دراين روزگار يكي از مشكلات اصلي معارف كشور و به تبع آن شهرستانها مسئله انضمام و تفكيك و سپس انضمام مجدد امور اوقاف به اداره معارف بود كه در گناباد نيز معضلاتي را به دنبال داشت.

همزمان با آموزش كودكان، آموزش سالمندان نيز در گناباد مورد توجه قرار گرفت و در ابتداي سال 1307 از طرف سلطان عليشاه در قرائت خانه مزار سلطاني كلاس شبانه اكابر تأسيس شد و هر ساله در شش ماه پاييز و زمستان داير بود. اين كلاس را مي توان نخستين كلاس آموزش اكابر در ايران دانست. اين كلاس اكابر تا سال 1338 همه ساله در شش ماهه دوم سال داير بود و در اين سال كه تعليمات اجباري از طرف دولت در گناباد انجام شد اداره اين كلاس به اداره فرهنگ گناباد واگذار گرديد.

جمال الدين عقيلي تا سال 1313 نماينده معارف گناباد بود و در اين زمان معارف گناباد زير نظر معارف مشهد قرار داشت. در مدت رياست عقيلي بر تعداد كلاسها، دانش آموزان و آموزگاران مدارس گناباد افزوده شد. در پايان دوران مسئوليت عقيلي در مجموع پنج باب دبستان با شانزده نفر پرسنل وجود داشت. اگر چه در دوران رياست عقيلي دبستان جديدي در گناباد تأسيس نشد اما وي تلاش زيادي در راستاي عمق بخشيدن به تعليم و تربيت و همچنين احياء موقوفات گناباد به عمل آورد.

وزارت معارف و اوقاف صنايع  و مستظرفه مصمم به كنترل و تنظيم امور مدارس ديني قديمه بود و در نظر داشت تا تحصيل در مدارس قديمه نيز مطابق برنامه معين و همراه با تدريس دروسي مثل تاريخ، ادبيات و برخي دروس ديگر باشد و از طلاب نيز همچون دانش آموزان مدارس دولتي امتحان به عمل آيد عقيلي كه در صدد بود تا اين تصميمات را در گناباد عملي كند با توجه به كمبود نيروي اداري و آموزشي و همچنين نبود اعتماد لازم جهت توسعه فعاليت هاي فرهنگي و از سوي ديگر عدم همكاري گروهي از مردم با مشكلات و چالش هاي جدي روبرو شد.

بعد از عقيلی، سيد حسن مير افسري به رياست معارف گناباد منصوب شد. نخستين اقدام وي در سال 1313 تأسيس پاية ششم ابتدائي در گناباد بود. تا اين سال پايه ششم در گناباد وجود نداشت و علاقه مندان به دريافت مدرك ششم ابتدائي ناگزير به مهاجرت به مشهد يا ترك تحصيل بودند. افتتاح كلاس ششم ابتدائي در گناباد همزمان با بازديد علي اصغر حكمت وزير معارف كابينه مهدي قلي خان مخبر السلطنه هدايت بود. حكمت بعد از بازديد از مراكز آموزشي گناباد به رياست معارف خراسان – حسن ذوقي  دستور رسيدگي و توجه بيشتر به معارف گناباد را صادر كرد و با اهداي مدال به مير افسري از خدمات او تجليل شد.

تا قبل از سال 1313 دختران گنابادي به علت اينكه مدارس ويژه پسران بود از تحصيلات جديد محروم بودند ولي از اين سال با توجه به توصيه هاي وزير معارف زمينه تحصيل دختران نيز فراهم شد و آنان اجازه يافتند تا در مدرسه ثبت نام و تحصيل كنند.

البته با توجه به تعداد كم داوطلبان براي دختران مدرسة مستقلي داير نشد بلكه مدرسة دولتي جويمند كه تا اين زمان پسرانه بود به دبستان مختلط تبديل شد. اگر چه اين امر با استقبال عمومي مردم و به ويژه طبقات عامه مواجه نشد اما دختران خانواده هاي اعيان و سرشناسان شهر در مدرسه ثبت نام كردند. مخالفت هاي روحانيون گناباد به ويژه حاج شيخ غلامرضا نصيري كه با ورود دختران به مدارس جديد نظر مساعدي نداشت در عدم استقبال خانواده هاي گنابادي از فرستادن دخترانشان به مدارس تأثير زيادي داشت.

مير افسري براي خنثي كردن اين مخالفت ها مصمم به تفكيك كلاسهاي درسي دختران از پسران و استخدام معلمان زن براي تدريس در اين كلاسها شد. اين امر در سال 1315 تحقق يافت و دو نفر معلم زن به استخدام معارف گناباد درآمدند. البته مدرسه دخترانه گناباد همچنان ضميمه مدرسه دولتي جويمند بود كه اكنون به ناصرخسرو تغيير نام يافته است.

در سال تحصيلي 1316-1315 در دبستان دولتي مختلط ناصر خسرو گناباد در مجموع 153 نفر دانش آموز (118 پسر و 35 دختر) در پايه هاي اول تا ششم ابتدائي مشغول به تحصيل بوده اند. تعداد كاركنان مدرسه نيز در مجموع نه نفر و شامل 7 مرد و2 زن بوده است که از مردان يك نفر مدير و يك نفر فراش و بقيه آموزگار بوده اند.

تا سال 1325 دبستان دخترانه مستقل در گناباد وجود نداشت. اما در اين سال در محل ساختمان هاي جناب آقا (حاج شيخ محمد حسن بيچارة بيدختي) واقع در ابتداي خيابان ناصرخسرو اولين دبستان مستقل دخترانه گناباد به نام دبستان دولتي دخترانه معلم باشي تأسيس شد.

افزايش تعداد فارغ التحصيلان ششم ابتدائي در گناباد ضرورت تأسيس دبيرستان را در اين شهرستان ايجاب مي كرد. اما برخلاف ديگر شهرستانهاي خراسان كه در سال تحصيلي 18-1317 صاحب دبيرستاني شده بودند گناباد در اين زمينه عقب مانده بود و بالاخره در سال تحصيلي 20-1319 با تلاشهاي اهالي و همكاري حسن مظفري رئيس فرهنگ گناباد نخستين دبيرستان پسرانه گناباد با يك كلاس (پايه اول دبيرستان) و تنها با 6 نفر دانش آموز كار خود را آغاز كرد. اين دبيرستان هم كه همچون دبستان دخترانه ضميمه دبستان ناصرخسرو بود، در سال هاي اوليه تأسيس خود به دليل عدم استقبال خانواده ها كه ناشي از وقوع جنگ جهاني دوم و سرايت شعله هاي آن به ايران و همچنين بي ثباتي اوضاع و پريشاني امور بود تا مدتي تعطيل شد و از سال تحصيلي 1324 مجدداً به فعاليت خود ادامه داد.

در پايان دوره سلطنت رضا شاه تعداد مدارس گناباد و روستاهاي آن 10 باب و تعداد دانش آموزان 552 و تعداد كاركنان 41 نفر بوده است. از تعداد 41 نفر كارمند 10 نفر آنها بيسواد و خدمتگذار بوده اند و از بقيه 31 نفر كارمند اداري و آموزشي، فقط 4 نفر ديپلم دانشسراي مقدماتي داشته و از 27 نفر ديگر، 17 تن گواهي نامه ششم ابتدائي، 9 تن معلومات قديمه و يك نفر گواهينامه آموزش سالمندان (اكابر) داشته است.

با فروكش كردن شعله هاي جنگ جهاني دوم و پيدايش ثبات نسبي در كشور توجه به امر توسعه مدارس در روستاها بيشتر شد و در فاصله سالهاي 1323 تا 1328 ، 13 باب دبستان جديد در شهر و روستاهاي گناباد تأسيس شد. طبق آمار ارسالي به اداره كل فرهنگ خراسان در ديماه 1326 در گناباد در مجموع 16 آموزشگاه شامل پانزده دبستان و يك دبيرستان  با 983 دانش آموز (930 پسر و 53 دختر ) و با 39 نفر مدير و معلم و همچنين پانزده مكتب دار زن و با تعداد 335 شاگرد (179 نفر پسر و 176 نفر دختر ) وجود داشته است.

در فاصله سالهاي 1325 تا 1328 حسينعلي هروي رئيس فرهنگ گناباد بود. وي اولين ليسانسه شاغل به خدمت در گناباد شمرده مي شود. اولين دبستان خانيك (يكي از روستاهاي گناباد) در سال 1327 تاسيس شد.

در دوران هشت ساله رياست يحيي خرسندي (از 1328 تا 1335) توجه زيادي به ساختن مدارس شد. در اين دوره 21 باب دبستان در نقاط شهري و روستايي گناباد تأسيس و 8 باب دبستان قديمي نيز بازسازي شد. خرسندي در سال 1335 از گناباد منتقل شد و  جاي خود را به حسين خالقي مقدم داد. خالقي تا سال 1338 و بعد از او علي اكبر صادقي تا سال 1341 رئيس فرهنگ گناباد بود. تا سال 1335 در گناباد دبيرستان دخترانه وجود نداشت ولي در اين سال اولين دبيرستان دخترانه گناباد به نام دبيرستان دخترانه كمال الملك تأسيس شد و در سال بعد نيز دو دبيرستان پسرانه به نامهاي دبيرستان فردوسي و دبيرستان امير كبير در بجستان و كاخك افتتاح شد. تا سال 1337 در گناباد پايه ششم دبيرستان وجود نداشت ولي از اين سال به بعد پايه ششم دبيرستان كه امتحانات آن نهايي بود نيز در گناباد داير شد و اولين ديپلمه پسر گناباد در سال 1338 فارغ التحصيل شد. اولين فارغ التحصيل ديپلم دختر گناباد نيز در سال 1342 تحصيلات كامل دبيرستاني خود را به پايان رسانيد. در همين سال اولين دبيرستان بيدخت نيز به نام دبيرستان معرفت راه اندزاي شد. ورثه صالح عليشاه سه هزار متر زمين جنب شركت نفت براي تأسيس اين دبيرستان به اداره فرهنگ گناباد هديه و هزينه بناي آن را نيز تقبل  نمودند. اين دبيرستان ابتدا عنوان دبيرستان صالح داشت و سپس به دبيرستان معرفت و در سالهاي اخير به دبيرستان شهيد رجايي تغيير نام داده است.

در سال 1337 اولين كودكستان گناباد با نام كودكستان مهر افتتاح شد و در همين سال شركت تعاوني مصرف فرهنگيان گناباد نيز راه اندزاي گردید.

با گسترش دبيرستانها روز به روز بر تعداد معلمان با مدرك ليسانس در گناباد افزوده شد. در شرايطي كه در سال تحصيلي 32-1331 از مجموع 84 نفر معلم شاغل در گناباد فقط يك نفر به نام ابراهيم قدسي مقدم داراي مدرك ليسانس (معقول و منقول = الهيات) بود، در آغاز دهه 40 تعداد دبيران ليسانس شاغل در گناباد به بيش از 10 نفر رسيد از اين دبيران مي توان به كساني همچون: آقايان حسين مغاني، سيد حسن اسماعيل زاده، افضل وثوقي، مهدي زارعيان، سيدهادي صمدي، علي حسن زاده، محمد حسين صابري، سيد عبدالله مؤذني و رضا انزابي نژاد اشاره كرد.

مكان اداره آموزش و پرورش گناباد در ابتدا در محل مدرسه علميه قديم (عتيق) جويمند بود كه در زمره املاك موقوفي شمرده مي شد. اين مكان تا سال 1340 در اختيار و تصرف اداره فرهنگ بود و در اين سال مجدداً به اداره اوقاف و مدرسه علميه واگذار گرديد. به همين دليل اداره آموزش و پرورش به مكاني ديگر واقع در ميدان اصلي شهر جنب مسجد جامع منتقل شد و بعد از مدتي به مكاني ديگر در خيابان ناصر خسرو نقل مكان كرد و نهايتاً به ساختماني كه در همين خيابان مخصوص اداره ساخته شده بود منتقل گرديد و تا زمان حاضر در اين مكان قرار دارد.

برگرفته از کتاب گناباد از فرود تا فردا – تألیف دکتر محمدحسن هجرتی