مروری بر بخش های گناباد

مروري بر كاخك

شهر كاخك مركز بخشي به همين نام و در جنوب شهرستان گناباد واقع شده است. بخش كاخك كه توسط ارتفاعات سياه كوه از شهرستان فردوس جدا مي شود با توجه به ارتفاع و ميزان نزولات جوي از مناطق خوش آب و هواي جنوب خراسان رضوي است.

آب كاخك از قنات تأمين مي شود و مهمترين محصولات آن عبارت از گندم، جو، زعفران و سردرختي هستند.

به استناد متون قديمي در گذشته نه چندان دورصنعت نيز در كاخك از رونق نسبتاً خوبي برخوردار بوده و بويژه حرفه آهنگري در كاخك رواج كامل داشته است. كاخكي ها از قِبَل رونق تجارت و دادوستد كالاهاي متنوع، نيز بهره فراواني مي بردند. تا قبل از زلزله 1347 و قبل از اينكه جاده گناباد – فردوس، فيض آباد – فردوس، سرايان – قاين، احداث شود، مسافراني كه از فردوس قصد مسافرت قاين يا گناباد را داشتند از كاخك مي گذشتند و مقبره سلطان محمد عابد در آن مكان هم انگيزه زيارت در مسافران ايجاد مي كرد و هم آنها را به بيتوته در كاخك تشويق مي نمود.

از گذشته هاي دور كاخك به مثابه شهري پرجنب و جوش و پرتحرك در جنوب گناباد مطرح بود و كفش كاخكي، بيل كاخكي، پارچه كاخكي و چاقوي كاخكي در صفحه جنوبي خراسان مشهور بوده است.

زلزله 1347 باعث ويراني كاخك شد و عمده جمعيت اين شهر را به كام مرگ كشاند و اينكه از چه زماني كاخك مسكوني بوده اطلاع دقيقي وجود ندارد، اما آنچه مسلم است سابقه سكونت در اين منطقه حداقل به قبل از اسلام مي رسد. آثار بر جاي مانده در اطراف روستاي ايدو كه اعتقاد عمومي برآن است كه قبر پيروان ويسه در آنجا قرار دارد و قلعه معروف به قلعه ديو سپيد مؤيد اين اهميت تاريخي مي باشد.

منطقه كاخك تا كنون رجال معروفي مانند كرباسي كاخكي، فيض ديسفانی، صدر الدين خانيكي و سياح كلاتي را داشته و در دوران اخير هم اغلب بنيانگذاران امور فرهنگي گناباد از منطقه كاخك بوده اند. شهر كاخك براساس آخرين سرشماري رسمي كشور(1385)، 4577 نفر جمعيت داشته و جمعيت بخش كاخك در مجموع 12376 نفر بوده است. رونق امامزاده در سالهاي اخير افزايش يافته است. در شهر كاخك به همت مسئولين پرتلاش آن بويژه شهرداران و شوراي اسلامي شهر اقدامات زير بنايي خوبي انجام شده كه نمونه آن در مجموعه تفريحي پارك آبشار، بازسازي صحن امامزاده، احداث شهرك صنايع غذائي و تصميم به احداث مجتمع مسكوني(600 دستگاه)، كارخانه شير پاستوريزه و ساير مراكز صنعتي مي باشد.

 مروري بر بيدخت

بيدخت در 9 كيلومتري گناباد شهري قديمي است كه با عنايت به آثار باستاني اطراف آن مانند قلعه دختر شوراب، شهر پشن و تپه اروك مي تواند سابقه قديمي داشته باشد. با توجه به اقليم منطقه، آب بيدخت از قنات تأمين مي شود. شغل عمده اهالي كشاورزي است، اين شهر در سال 1307 خيابان كشي شده و چهره  شهري به خود گرفته است. در حال حاضر بيدخت بخاطر حضور صوفيه از شهرت خاصي برخوردار است. اين فرقه در حدود سالهاي 1327 هـ ق توسط فردي به نام ملاسلطان محمد (متولد 1215 هـ ق) بنيانگذاري شد. ملاسلطان محمد كه اصالتاً نيز گنابادي و در روستاي نوده از توابع بيدخت متولد شده بود براي مدتي به شغل طبابت مشغول بود. او مولف كتابهايي نظير سعادتنامه (چاپ 1312 هـ ق) و بشاره المؤمنين بود، نامبرده در شب 27 ربيع الاول 1327 هـ ق به قتل رسيده و در بيدخت مدفون است.

پس از قتل ملاسلطان محمد، ملاعلي “نورعليشاه” براي مدت ده سال رهبري فرقه نعمت الهیه بيدخت را عهده دار بود و نامبرده نيز در 14 ربيع الاول سال 1337 هـ.ق در كاشان بدست ماشاءالله خان پسر نائب حسين كاشاني كشته شد و در حرم حضرت عبدالعظيم در مقبره سعادت عليشاه دفن شد. ( مهرنا ، محمد 1376 ص 77 )

سومين قطب خانقاه بيدخت شيخ محمدحسن بيچاره (صالح عليشاه) بود كه پس از قتل پدرش نورعليشاه اداره خانقاه بيدخت را برعهده گرفت و پس از 50 سال رهبري اين فرقه در سال 1345 هـ.ش درگذشت و در مقبره جدش ملاسلطان محمد در بيدخت مدفون شد. پس از مرگ صالح عليشاه فرزندش سلطان حسين تابنده ملقب به رضا عليشاه (نويسنده كتاب تاريخ و جغرافياي گناباد) به عنوان چهارمين قطب فرقه صوفيه كار خود را آغاز نمود و تا شهريور 1371 كه در تهران فوت نمود رهبري اين فرقه را به عهده داشت. نامبرده در سالهاي پس از انقلاب اسلامي و به دليل شرايط خاص اجتماعي گناباد در اين منطقه حضور نداشت ليكن جنازه سلطان حسين تابنده نيز در بيدخت و در مقبره جدش  ملاسلطان محمد دفن گرديد.

پس از سلطان حسين تابنده فرزندش علي تابنده (محبوب عليشاه) به عنوان قطب صوفيه بيدخت راه نياكان خود را ادامه داد كه از طرف پدرش منصوب شده بود.

رهبري اين فرقه را در زمان حاضر (1386) نيز آقاي نورعلي تابنده برادر سلطان حسين تابنده ملقب به مجذوب عليشاه عهده دار مي باشد و نا گفته نماند كه تعيين  هر يك از اين قطبها بوسيله قطب قبلي انجام شده است.

در دوران اخير علاوه بر بازسازي مزار سلطاني بيدخت كتابخانه سلطاني و برخي مراكز ديگر نيز در كنار مزار سلطاني احداث شده واگرچه قطب صوفيه در گناباد مستقر نيست اما فعاليتهاي فرقه اي آنان در داخل و خارج از كشور و از جمله در بيدخت همچنان ادامه دارد و برخي از مريدان صوفيه نيز در داخل و خارج از كشور به بيدخت آمد و شد دارند.

در بيدخت فعاليتهاي زير بنايي نسبتاً خوبي در سالهاي اخير انجام شده كه به رونق و آباداني اين شهر كمك نموده است. نمونه اين فعاليتها احداث كارخانه شير سلطاني، تعاوني توليدي كوثر (توليد كننده جوجه)، مجموعه پارك جديد الاحداث، مجتمع مسكوني ( شهرك ) و انتقال دامدراي ها به خارج از شهر ميباشد.

جمعيت شهر بيدخت نيز در آخرين سرشماري رسمي كشور ( آبان ماه 1385 ) 4947 نفر بوده است.

نگاهي گذرا به جويمند (مركز شهرستان گناباد)

جويمند نامي آشنا براي همه مردم گناباد است و از روستاهاي قديمي اين منطقه بوده است. برخي علت نامگذاري و وجه تسميه آن را اينگونه توجيه كرده اند كه چون در مسير جويبار روستاي مند (روستايي با قدمت بسيار طولاني) قرار داشته، اين نام را گرفته است، كه البته اين توجيه تا حدودي منطقي به نظر مي رسد. برخي اعتقاد دارند كه اين محل از جوي ها و نهرهاي فراواني برخوردار بوده است لذا جوي مَند نام گرفته كه به مرور جويمند شده است. البته با وجود قنات هايي مانند خشويي، علي آباد، قنات ده و ساير قنوات موجود در اين محل اين وجه تسميه نيز دور از ذهن به نظر نمي رسد. آنچه هست آثار قديم شاهدي گويا بر قدمت اين محل است چنانكه معمرين شهر نقل  مي كنند تا آغاز عصر حاضر قلعه و برج و بارويي داشته (تا سال 1315 نيز قلعه جويمند بر پا بوده است) و علاوه بر آن خندقي بر اطراف قلعه جويمند بوده و دربهاي قلعه شبها بسته ميشده است. محل اين قلعه را در محدوده اي تعيين مي كنند كه امروزه درمانگاه هاي فياض بخش و باغ ملي گناباد در آن استقرار يافته اند و برج اصلي گناباد در حد فاصل محل فعلي مصلاي گناباد و باغ ملي گناباد بوده است. يكي از برج هاي گناباد به نام برج فخرزاده هنوز نيز باقي است. راسته بازار جويمند هم در محدوده همين قلعه بوده و شايد محله سرتراز از محله هايي بوده كه در خارج از اين قلعه شكل گرفته است.

با اجراي قانون تقسيمات كشوري و به دنبال آن با شهرستان شدن گناباد در سال1316، جويمند با توجه به موقعيت مركزي خاص آن به عنوان مركز شهرستان تعيين شد، به عنوان مركز تحولات در گناباد ايفا نقش نمود و كم كم به گناباد مشهور شد. قبل از آن مدتي دلوئي و مدتي رياب به عنوان دارالحكومه گناباد بود و براي مركز شهرستان نيز بيدخت را كانديد نموده بودند. نقشه گناباد كه داراي يك چهار سوق، يك خيابان سراسري شرقي – غربي و دو خياباني بود كه بر خيابان اصلي عمود مي شد و بالاي ده را به پايين ده متصل مي كرد از نقشه هاي سبك جديد بوده كه البته بعد از خيابان اصلي كه امروز بنام خيابان امام خميني (ره) و در قسمت شرقي به عنوان ناصرخسرو مشهور است، ابتدا خيابان سعدي و خيابان غفاري (شريعت سابق) و سپس خيابان هاي شوريده
(فردوس سابق) و المهدي احداث گرديد .

بازار گناباد بويژه پس از سال 1347 و از رونق افتادن بازار كاخك رو به گسترش گذاشت و به مرور ساختمان هاي حاشيه خيابان هاي اصلي به مغازه و فروشگاه تبديل شد. برخي از اداره ها، مساجد، مدارس و بانكها نيز به مرور در خيابان هاي اصلي ساخته شدند. ليكن هسته مركزي و اصلي شهر گناباد تا دهه 1350 تقريباً منطبق بر همان جويمند بود. با احداث مجموعه مسكوني يكصد دستگاه در حدفاصل جويمند و قصبه شهر و همچنين گسترش مهاجرت روستائيان به گناباد در دهه 50 شهر گناباد نيز در جهات مختلف تا حدودي گسترش يافت و به مرور قصبه شهر و سپس نوقاب نيز جزو محدوده شهري و مركزي قرار گرفت.  از آنجا كه بخش عمده اي از توسعه فيزيكي شهر گناباد مربوط به سالهاي پس از انقلاب اسلامي مي باشد، در قسمت ديگري به بررسي تفضيلي آن پرداخته خواهد شد.

ضمناً برق رساني به گناباد در سال 1347 انجام شد كه البته از ده سال قبل از آن نيز كارخانه برق كوچكي به همت آقايان صديق و حجازي (شهردار وقت گناباد) راه اندازي شده بود و لوله كشي آب منازل نيز از سال 1322 انجام شد كه ليكن آب شبكه لوله كشي گناباد در سال 1350 تقويت شد. آب گناباد تا سال 1381 قابل آشاميدن نبود و به ساير مصارف مي رسيد و مردم آب آشاميدني خود را از آب انبار ها و قنوات بويژه قنات علي آباد تهيه مي كردند و براي پر كردن آب انبارها نيز قنات خشويي بيش از ساير قنوات مورد استفاده قرار مي گرفت.

 مروري بر بجستان

شهر بجستان كه مركز بخش بجستان نيز مي باشد از شهرهاي قديمي است كه از سال 1318 شهرداري داشته است. لسترنج در كتاب جغرافياي تاريخي سرزمين هاي خلافت شرقي در حدود 120 سال قبل بجستان را شهرچه اي ناميده وحمد الله مستوفي نيز در كتاب ارزشمند نزهه القلوب از بجستان ياد كرده و آن را مشابه تون «فردوس» دانسته است جمعيت آن در سال 1385، 11960 نفر بوده و با توجه به برنامه ريزي هاي جديد، شتاب توسعه آن بسيار شديد و اميدواركننده شده است. مساجد قديمي و ساير آثار متعدد ديگر شهر بيانگر گذشته پر رونق اين شهر است. تاريخ بسياري از نهادها و مراكز دولتي در بجستان نشان مي دهد كه همواره در كنار گناباد از جايگاه بالايي برخوردار بوده است. آموزش و پرورش، حوزه علميه، شهرداري و بخشداري از نهادهاي قديمي موجود در اين شهر است. در ساله اي اخير دانشگاه پيام نور در بجستان راه اندازي شده و دانشگاه آزاد اسلامي و مركز آموزش فني و حرفه اي نيز در شرف راه اندازي است. اميد است با گسترش آموزش عالي، اين شهر بتواند مسير شكوفايي خود را با سرعت بيشتر طي كند. ضمناً بجستان به لحاظ سياسي نيز ممتاز است و تا سال 1386، 2 نماينده از مجموع 4 نماینده كه در شهرستان گناباد به مجلس راه يافته اند بجستاني بوده اند.

مروري بر يونسي

شهر يونسي از شهرهاي جديد منطقه بجستان محسوب مي شود و از جمله شهرهايي است كه در سال 1383  از روستا به شهر ارتقاء يافته است. يونسي مكاني با قدمت بسيار بالا و دارای كشاورزي با رونقی است. بعضي از محققين بر اين عقيده‌اند كه يونسي محلي است كه حضرت يونس نبي در اين مكان از دهان ماهي خارج شده و زماني اين مكان بر ساحل دريا قرار داشته است. البته برخي نيز معتقدند كه يونسي نام خود را از شاعري كه در همين مكان مدفون است گرفته است.

به هر تقدير به لحاظ موقعيت مكاني، شهر يونسي منطبق بر عرض جغرافيايي ’48/34 و طول جغرافيايي ’26/58 دقيقه است و ارتفاع آن از سطح دريا 835 متر می باشد، بنابراين يونسي يك شهر كويري به حساب مي‌آيد.

شغل اكثريت مردم يونسي همچنان دامداري و كشاورزي است و اين شهر در سال 1385 داراي 3349 نفر جمعيت بوده است، كه تعداد 1572 نفر آنان مرد، 1777 نفر زن بوده اند. تعداد خانوارها در اين شهر نيز 947 خانوار می باشد. جمعيت اين مكان در سال 1375 ، 3318 نفر بوده و لذا در يك دهه گذشته از نظر جمعيتي تقريباً رشدي نداشته است.

يونسي فاقد بسياري از امكانات شهري از جمله آب شرب مناسب، درمانگاه، امكانات ورزشي،كتابخانه، مركز خدمات كشاورزي و امثال آن است. پروژه هاي متعددي توسط شهرداري اين شهر تعريف شده و اغلب در دست اقدام است كه به دليل كمبود اعتبارات از روند بسيار كندي برخوردار است.

آثار تاريخي ثبت شده يونسي عبارت اند از :

كاروانسراي شاه عباسي به شماره ثبت 7477 – 12/11/8

پل يونسي به شماره ثبت 7496-12/11/82

مقبره يونسي به شماره ثبت 14374 – 10/3/82

حوض انبار قديمي شاه عباس به شماره ثبت 8962 – 10/3/82

برگرفته از کتاب گناباد از فرود تا فردا – تالیف دکتر محمدحسن هجرتی