مروري بر چند اثر تاريخي در گناباد

مسجد جامع گناباد (شماره ثبت 325)

مسجد جامع گناباد در كوي شرقي واقع شده است و يكي از بناهاي اسلامي مهم خراسان محسوب مي شود. اين بنا از جمله مساجد دو ايواني است كه در سال 609 هـ  . ق ساخته شده است. امتياز مسجد به كتيبه كوفي و آجركاريهاي زيبايي است كه بر اطراف ايوان قبله آن نقش بسته است. بر اساس آثار و شواهد موجود ساختمان كنوني مسجد، احتمالاً مرحله تكاملي و توسعه مسجدي كهن‌تر بوده و پس از ساخت آن، در دوره ايلخاني نيز الحاقاتي بدان افزوده گرديده است. مسجد جامع ظاهراً در مركز شهر جنابد قديم قرار داشته است.

امامزاده محمد عابد كاخك (شماره ثبت 385)

مزار سلطان محمدعابد كاخك برادر امام رضا(ع) بر فراز سكويي در سمت شرقي كاخك (واقع در 24 كيلومتري گناباد) و مشرف بر آن شهر واقع شده است اگر چه برخي بنياد آن را به دوره سلجوقي نسبت داده اند اما آنچه هم اكنون موجود است از بناهاي مسلم دوران صفوي بوده و خط زيباي عليرضا عباسي زينت بخش ساقه گنبد آن مي باشد. بقعه سلطان محمدعابد به سبك بناهاي دوران صفوي ساخته شده و بطور مشخص از مسجد شيخ لطف ا… اصفهان الهام گرفته است.

قلعه عمراني

در فاصله حدود 20 كيلومتري شمال گناباد و مجاور پاسگاه پليس راه مجموعه عظيم معماري، محصور در برج و بارو مشاهده مي شود كه به «عمراني» شهرت دارد. اين روستا اگر چه تا حدود 40  سال پيش مسكوني و معور بوده، اما بافت قديمي و تاريخي خود را كاملاً حفظ نموده و بادگيرها و تأسيسات دفاعي آن هنوز پابرجاست. اين روستا علاوه بر معابر و بقاياي معماري سنتي ارزشمند داراي يك مسجد، حمام، رباط و دو آب انبار بزرگ مي باشد كه متعلق به دوران سلجوقي تا صفوي است.

جغتين گيسور (شماره ثبت 1805)

بناي آجري زيبايي كه به مقبره جغتين شهرت دارد در شمال روستاي گيسور و در 72 كيلومتري شمال شرقي گناباد قرار دارد اين مقبره از نوع بناهاي چهارتاقي گنبددار بوده و برفراز سردابه اي ساخته شده است. فضاي داخلي بنا مربع و نماي خارجي آن هشت ضلعي است. اين بنا كه در زمان آباداني از اهميت زيادي برخوردار بوده سهواً به جغتاي پسر چنگيز خان مغول نسبت داده شده كه صحت ندارد و به احتمال زياد بناي مقبره فوق به پاس حرمت يكي از بزرگان ايراني در قرن هشتم هـ . ق ساخته شده است.

قنات قصبه (شماره ثبت 2963)

قنات قصبه يكي از پديده هاي شگفت انگيز تمدن بشري است كه به دليل عظمت، از سويي جنبه اسطوره اي  به خود گرفته و از سوي ديگر توجه بسياري از مورخان و پژوهشگران را به خود جلب كرده است. قنات قصبه از هفت كانال به هم پيوسته شكل گرفته و در مجموع بيش از سي و سه هزار متر طول دارد. تعداد چاههاي قنات متجاوز از 470 حلقه و بر اساس بررسي هاي بعمل آمده عمق مادرچاه آن بين 280 تا 300 متر تخمين زده شده است. بنياد قنات به دوره هخامنشي برمي‌گردد. در حال حاضر قنات 150 ليتر در ثانيه آبدهي دارد.

قلعه شوراب (شماره ثبت 4811)

اين اثر بقاياي قلعه اي سنگي در فاصله 12 كيلومتري شمال شرقي گناباد است و بر فراز كوهي نه چندان بلند واقع است. قلعه شامل برج و بارو و فضاهاي معماري متعدد بوده و ديوار بلند و نسبتاً قطوري آن را محصور كرده است. سبك معماري حاكي از آن است كه بنياد آن متعلق به دوران ساسانيان بوده و در دوره سلجوقيان پس از مرمت و ساخت  فضاهاي جديد مورد استفاده مجدد قرار گرفته است.

يخدان كوثر (شماره ثبت 4501)

اين پديده در حدود 4 كيلومتري شمال شرقي بيدخت در مجاورت روستاي متروكه كوثر واقع است. يخدان كوثر مجموعه اي از يك فضاي مدور با پوشش مخروطي و ديواري عمود بر يخدان واتاقك هايي در مجاورت آن مي باشد كه در فصل زمستان آب باران به پشت ديوارها هدايت مي شده تا در سايه ديوار منجمد و آنگاه يخ هاي حاصله به درون حفره وسيع زير پوشش مخروطي منتقل مي شده است.

معماري يخدان تماماً از عناصر گل و خشت شكل گرفته و فنون مهندسي جهت استقرار و استحكام بنا با درايت و آگاهي تمام رعايت شده است.

قدمت يخدان كوثر به يكصد سال نمي رسد اما بعنوان عنصري كه بنا به وضعيت اقليمي و دشواريهاي زندگي در بيابانهاي گرم گناباد چاره ساز بوده، قابل تامل و توجه است.

موزه

موزه گناباد واقع در كوي شرقي در محل مسجد واقع گرديده است. شبستان شمال شرقي آن كه بعنوان مكان موزه تعيين شده بصورت ستوندار با جرزهاي بسيار مستحكم و قوي و اطاقهاي متعدد بطول 17 و عرض 7/11 متر،  داراي محرابي با تزئينات گچبري متعلق به دوره قاجار است. از ويژگي هاي  اين موزه وجود محراب تاريخي ديگري است كه طي كاوش و پيگيريهاي باستان شناسي نمايان و به نمايش گذاشته شده است. اين محراب نيز داراي تزئينات گچ بري و كتيبه بسيار زيبا، متعلق به دوره ايلخاني است.

برخي آثار موزه

1ـ وقف نامه ها و فرمان نامه هاي  دوره قاجاريه

2ـ سكه هايي از قرن اول هـ . ق تا دوران قاجار

3ـ اشيأ اهدايي مردم گناباد

4ـ ظروف و اشياء  فلزي و سفالي

5ـ كتيبه هاي آجري مدرسه نجوميه و چندين اثر مهم ديگر

مدرسه نجوميه (شماره ثبت 4500)

در روبروي مسجد جامع گناباد، مدرسه نجوميه قرار دارد. اين مدرسه متعلق به دوران صفوي بوده و به همت ميراث فرهنگي خراسان بازسازي شده و در حال حاضر اداره ميراث فرهنگي و گردشگري و غرفه هاي دائمي هنرهاي سنتي در آن ايجاد شده است.

اين غرفه ها شامل:

1- كارگاه آموزش معرق چوب

2- كارگاه آموزش كاشي

3-كارگاه آموزش سفالگري

4- كارگاه آموزش قاليبافي و همچنين ماكت قنات

5- پارچه بافي سنتي

6- كتابخانه و اتاق معرفي آثار و ابنيه تاريخي و باستاني گناباد است.

آب انبار حسينيه (شماره ثبت 3777)

اين آب انبار مربوط به دوره قاجاريه بوده و نورپردازي زيباي پلكان و مخزن آن جلوه خاصي به آن داده و نظر هر بازديدكننده اي را به خود جلب مي نمايد. اشيا به نمايش گذاشته شده در آن شامل وسايل حفر قنات، فنجان، تصاوير و جاذبه هاي گردشگري شهرستان، تصاوير آب انبارها، يخدان ها و… مي باشد.

برگرفته از کتاب گناباد از فرود تا فردا – تالیف دکتر محمدحسن هجرتی