تاريخچه و سابقه حوزه علميه و مدارس ديني در گناباد

وجود 11 مدرسه علميه در نقاط مختلف شهرستان گناباد كه تعدادي از آنها از جمله مدرسه هاي علميه امام رضا (ع) گناباد، امام محمدباقر(ع) بيدخت، حسينه كاخك و بقية الله بجستان همچنان فعال هستند نشان دهنده پويايي و قدمت تعليم و تربيت اسلامي در گناباد است. حتي زمانيكه آموزش و پرورش نوين در گناباد (1297) كار خود را آغاز كرد سيد محمد معلمباشي كه آن زمان معلم مكتب خانه بود به عنوان اولين آموزگار معارف (آموزش و پرورش) دعوت به استخدام شد و همين موضوع در گرايش خانواده هاي گناباد به نظام آموزشي جديد تأثير فراواني داشت. در قرون اخير رجال روحاني معروفي در گناباد بوده اند كه آخوند ملامحمد ابراهيم كرباسي كاخكي، آيت الله فيض ديسفاني، شيخ زين الدين بيلندي، آخوند ملامحمد صمد، آخوند داود، شيخ نظام الدين بيلندي (پدر مرحوم شيخ محمدتقي بهلول) و برادر ايشان شيخ محمد، سيد محمدعلي و سيدمحمد شريعت در جويمند، شيخ حسين قوژدي، ميرزا مهدي مجتهد و حاج آقا مدرس در قصبه شهر، شيخ ذبيح الله مدني خيبري و شيخ عباسعلي عفيفي بيدخت، حاج شيخ غلامرضا نصيري در جويمند و مرحوم شيخ محمدتقي بهلول گنابادي و آيت الله جواد مدني بجستاني  از آن جمله اند.

حضور اين بزرگان و اسلاف آنان در گناباد زمينه را براي تربيت ديني مردم و پرورش مبلغان ديني به خوبي فراهم كرده است كه نشان از سبقه حوزه و مدرسه علميه و آموزش‌هاي ديني در گناباد دارد. (ده ها عالم، روحاني، زاهد و عارف ديگر نيز در جاي جاي گناباد به تبليغ و ترويج و آموزش دين و قرآن پرداخته اند كه از ذكر نام يكايك آنان خودداري مي شود)

مدرسه علميه كنوني گناباد (مدرسه امام رضا) واقع در خيابان سعدي (در موقوفه ها  خواجه و جنب مسجد جامع قديم) كه از سال 1297 شمسي به عنوان مدرسه وابسته به آموزش و پرورش مورد بهره برداري قرار ‌گرفت و براي مدتي اداره آموزش و پرورش گناباد (اداره معارف قديم) در آن مستقر بود، در سال 1340 مجدداً دراختيار طلاب علوم ديني قرار گرفت. اساس مدرسه علميه جديد توسط مرحوم حاج شيخ غلامرضا نصيري پايه گذاري شد و تا پيروزي انقلاب اسلامي در همان ساختمان قديمي اداره مي شد.

پس از پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي كه تحولي شگرف در حوزه هاي علميه رخ داد، مدرسه گناباد زير نظر مديريت حوزه علميه خراسان قرار گرفت. ساختمان مدرسه علميه گناباد نيز به همت آستان قدس رضوي تجديدبنا شد و مدرسه امام رضا (ع) نام گرفت. مديريت مدرسه علميه امام رضا (ع) از سال 1358 تا سال 1362 بر عهده حجت الاسلام تقوي (از روحانيون و مدرسين برجسته شهرستان) بود تا اينكه از سال 1362 تصميم بر اداره مدرسه بصورت شورايي گرفته شد. در زمان نوشتن اين اثر حجت الاسلام مدني (ناشر الاسلام گنابادي)، حاج شيخ حسن صادقي نسب (امام جمعه محترم گناباد) و حاج شيخ عبدالجواد نصيري (از مدرسين و پيشكسوتان حوزه علميه) اعضاي شوراي مديريت مدرسه علميه امام رضا (ع) بوده اند.

تعداد قابل توجهي از طلاب مدارس عمليه گناباد پس از گذراندن دروس سطح در اين مدرسه ها به حوزه هاي علميه مشهد مقدس، قم، اصفهان و نجف اشرف مهاجرت نموده و تحصيلات تكميلي خود را در محضر بزرگان حوزه گذرانده اند. بعضي از روحانيون گنابادي كه مراحل اوليه تحصيل خود را در مدارس علميه گناباد بوده اند، افتخار شاگردي مراجع بزرگي از جمله آيات عظام حكيم، شاهرودي، خويي، بروجردي، ميلاني و … را يافته‌اند كه به عنوان مثال مي‌توان ناشر الاسلام مدني و حجت الاسلام تقوي و شيخ عبدالكريم نصيري را نام برد. و روحانيون جوان تر نيز بخشي از دروس خود را در مشهد مقدس در محضر مقام معظم رهبري گذرانده اند كه از جمله آنها حجت الاسلام صادقي نسب، شيخ علي عجم، شيخ محمدباقر فرزانه و … را مي توان نام برد.

تعدادي از طلاب اين مدارس نيز در كنار تحصيلات حوزوي موفق به اخذ مدرك دكتراي دانشگاهي شده اند كه به عنوان نمونه حجت الاسلام دكتر ذبيحي، دكتر رجايي و دكتر عليدوست را مي توان نام برد.

تا جائيكه روحانيون كنوني گناباد به خاطر دارند از زمان مرحوم آيت الله سيد ابوالحسن اصفهاني تاكنون روحانيت گناباد اجازه امور حسبيه، نقل روايت، وكالت دريافت وجوهات شرعي و تسليم قبض رسيد مراجع تا مصرف وجوهات جهت اداره حوزه هاي علميه را داشته اند كه نشانگر وثوق و اطمينان مراجع به روحانيون اين ديار مي باشد.

سابقه مبارزاتي روحانيت گناباد نيز قابل توجه و در مواردي تحسين برانگيز است. چنانكه شيخ محمدتقي بهلول به عنوان نقش آفرين اصلي حادثه 1314 شمسي بود و يا ارسال تلگراف حمايت از دكتر مصدق به محضر آيت الله كاشاني توسط ناشرالاسلام گنابادي و دو نفر از هم كسوتان ايشان و همچنين دستگيري و تبعيدهاي مكرر در خصوص ايشان به عنوان بخشي از اين مبارزات است كه البته در 5 آبان ماه 1357 با تيراندازي مأموران رژيم پهلوي در مقابل حسينه گناباد نقطه عطفي در اين مبارزات رقم خورد.

روحانيت گناباد در فعاليتهاي تبليغي، تدريس در مدارس و بعضاً در دانشگاه ها و همچنين در اقامه نماز در ادارات، مسئوليت ادارات و مسئوليت نمايندگي دفاتر نهاد نمايندگي ولايت فقيه ادارات نيز حضوري فعال داشته و دارند. چنانكه در مسند امامت جمعه نيز حدود ده نفر از روحانيون گنابادي كه عموماً بخشي از تحصيل حوزوي خود را نيز در مدارس علميه گناباد گذرانده اند به عنوان امام جمعه دائم يا موقت در شهرهاي مختلف اقامه نماز مي كنند و در عرصه سياسي و از جمله نمايندگي مردم شريف گناباد در مجلس شوراي اسلامي تاكنون 2 نفر از 4 نماينده محترم مردم گناباد در كسوت روحانيت بوده اند.

يكي از صحنه هاي ديگر حضور جدي و فعال روحانيت گناباد تلاش در عرصه ساخت و توسعه مساجد و مدارس و حسينيه ها، سرويسهاي بهداشتي و درماني، حمام و صندوق قرض‌الحسنه و مؤسسات خيريه بوده كه در اين خصوص بويژه نقش بي بديل حاج شيخ محمد مدني (ناشرالاسلام گنابادي) قابل تحسين است.

از ديگر افتخارات بزرگ روحانيت پرتلاش گناباد حضور جدّي و پررنگ آنان در عرصه دفاع مقدس بوده که در اين راستا 20 شهيد، 2 مفقود الاثر و چهل جانباز دارند كه نشاني از روحيه سلحشوري و وطن دوستي قشر روحاني است.

ناگفته نماند كه گسترده  فعاليت روحانيت گناباد به اين شهر و منطقه محدود نمي شود بلكه در شهرستان هاي اطراف نيز به ديده احترام به ايشان مي نگرند و پايگاه و نفوذ تبليغي قابل توجهي دارند. ضمناً روحانيون گناباد در كاروانهاي حج و زيارت و ساير مأموريتهاي برون مرزي نيز جايگاه ارزشمند و توانايي بالايي از خود نشان داده اند.

جلسه شبهاي چهارشنبه شوراي عمومي روحانيت گناباد كه بطور سيار و در منازل اعضاء برگزار مي شود و از بدو پيروزي انقلاب اسلامي مداومت و استمرار داشته است دليلي بر اتحاد و هماهنگي علما و روحانيون اين شهرستان است.

مطابق آمارهاي موجود تعداد طلاب شاغل به تحصيل در مدرسه  علميه امام رضا (ع) گناباد در سال تحصيلي 87 – 86 ، 140 نفر و تعداد كساني كه پس از انقلاب اسلامي دروس خود را در اين مدرسه به اتمام رسانده اند به طور متوسط هر سال 60 نفر بوده اند. ضمناً مدارس علميه امام محمد باقر (ع) بيدخت، حسنيه كاخك و بقيه الله بجستان نيز از مدارس علميه فعال در سال 1386 بوده اند و سوابق آنان بسيار طولاني است و به عنوان نمونه مدرسه علميه بيدخت در سال 1180 قمري توسط سه نفر به نام هاي حاج عبدالباقي، كربلايي محمد كاظم و ملا محمد صالح بنا شده و مدرسه علميه كاخك نيز حدود دويست سال قبل توسط حاج حسن كرباسي از علمائ مشهور قرن 12 در اين منطقه، بنا شده و ملا محمد ابراهيم كرباسي از اولين مدرسان اين مدرسه بوده است كه از بررسي هاي تاريخ و سوابق جدا گانه هر كدام صرف نظر مي شود.

برگرفته از کتاب گناباد از فرود تا فردا – تألیف دکتر محمدحسن هجرتی