وجه تسميه گناباد

از گناباد در متون ادبي و جغرافياي تاريخي به عناوين مختلفي ياد شده است. فردوسي در شاهنامه آنرا كنابد Konabad و ابن حوقل در كتاب صورة الارض آنرا ينابد yonabad ناميده است. در كتاب اشكال العالم اثر جيهاني از گناباد به عنوان جنابذ Jonabaz و در كتاب احسن التقاسيم نوشته احمد مقدسي تحت عنوان يناود yonavad ياد شده است.

در ساير متون قديمي نيز نامهاي مشابهي براي گناباد آورده‌اند چنانكه در فرهنگ فارسي برهان قاطع گنابد Gonabad و در كتاب بحيره به عنوان گيوآباد Giv-abad ثبت شده است. اسامي ديگري مانند جن آباد Gen-abad، كن آباد Kan-aba، گون آباد Goon-abad و حتي جون آباد Joon-abad ، كان آباد kan-abad و گناه آباد Gonah-abad نيز براي اين ديار تاريخي در متون مختلف بكار گرفته شده است. ليكن يكي از پژوهشگران گنابادي عصر حاضر اعتقاد دارد كه كلمه كنابد كه اولين واژه بكار گرفته شده براي نام گناباد در متون اصيل ايراني و فارسي (از جمله شاهنامه فردوسي) است معادل كلمه كناوات kanavat در زبان پهلوي مي‌باشد كه معادل فارسي آن گناباد يا كهنابد مي‌تواند باشد و فرض بر اين است كه اين واژه به مرور زمان به كنابد يا كنابذ تغيير يافته و معني اصلي آن قنات آباد خواهد بود.

به جهت جلوگيري از اطاله كلام پاراگراف ذيل عيناً از كتاب ارزشمند گناباد: خاستگاه حماسه‌هاي پنهان ، تأليف آقاي رجبعلي لباف خانيكي نقل مي‌شود:

«اگر اين واژه (كناوات = kanavat ) را مشتمل بر دو جزء «كن» و «آباد» يا «كن» و «آوات» بدانيم در هر دو صورت به معني مكان صاحب كن خواهد بود. معني آباد يا به گويش پهلوي «آوات» معلوم است و دارندگي و فراواني از آن مستفاد مي‌شود. اما ببينيم كه «كن» چه معنا و مفهومي دارد؟ كن از نظر دستوري ماده مضارع از كندن است و با پسوند يك نام مفهوم خاصي از آن حاصل مي‌شود و اصطلاحاتي مثل خاك كن و گوركن و چاه كن در برگيرنده اين واژه است اما در فرهنگهاي فارسي و از جمله لغت نامه دهخدا «كهن» به معني قنات آمده است و امروزه در كرمان نيز به همين معني متداول است. حال اگر بپذيريم كه واژه كهناباد يا كهنابد به دليل صعوبت گفتار به كنابد يا كنابذ مخفف شده است كناباد يا كنابد «قنات آباد» معني خواهد داد و اين معني براي گناباد بسيار منطقي و مقرون به واقع به نظر مي‌رسد (لباف خانيكي، رجبعلي، 1383 ص18)

بنابر آنچه يادآوري شد اگر چه براي هر كدام از واژه‌هاي بكار گرفته شده براي نام گناباد وجه تسميه‌اي وجود دارد و قابل بررسي و تأمل است ليكن نويسنده اين سطور نيز ترجيح مي‌دهد كه گناباد را سرزمين آباد شده بوسيله قناتها معرفي كند و در اين صورت حق گناباد و قناتها و سازندگان آن بهتر ادا خواهد شد.

برگرفته از کتاب گناباد از فرود تا فردا – تالیف دکتر محمدحسن هجرتی