زنده یاد دکتر محمد حسن هجرتی
اولین مدرسه گناباد در چه سالی و در کجا واقع شد؟ معلمان قدیمی گناباد چه نام داشتند؟ سیر تحول آموزش و پرورش ما چگونه بوده است؟
در گناباد مدارس قدیمی و تاریخی زیادی وجود داشته و قدمت برخی از آنها به صدها سال میرسد . از جمله این مدارس که هنوز هم نام و نشانی از آنها وجود دارد می توان به مدرسه علمیه جویمند ، مدرسه نجومیه و مدارس دینی بخش ها و روستاهای بیلند ، دلوئی ، کاخک و بجستان اشاره کرد. در مورد مدرسه نجومیه گناباد گفته شده که چون این مدرسه مختص نجوم بوده، نجومیه نامیده شده است. ظاهراً این مدرسه در دوران صفویه احداث شده و شاید یکی از دلایل نامیده شدن آن به نجومیه به دلیل شهرت ملامظفر گنابادی و پسرانش بوده که در عصر خود از بزرگترین منجمین ایرانی شمرده میشده اند. در مورد مدرسه دینی بیلند نیز برخی معتقدند که این مدرسه در زمان سلجوقیان در آبادی بیلند (واقع در ۴ کیلومتری شمال شرقی گناباد) و در دوران وزارت خواجه نظام الملک توسی تاسیس شده و در زمره نظامیه ها بوده و بعدها به صورت مدرسه علمیه در آمده است. مدرسه دینی روستای دلوئی نیز که از مدارس قدیمی شهرستان گناباد شمرده می شده تا چندی قبل محل آموزش علوم دینی بوده که در سالهای گذشته به دلایلی تعطیل و ساختمان آن ویران شده است. بقایای ساختمان این مدرسه در روستای دلوئی پا بر جاست. و خیرین در پی احیاء و بازسازی آن هستند.
قبل از تاسیس مدارس نوین در گناباد ، بار اصلی آموزش های ابتدائی کودکان بر دوش صاحبان مکتب خانه های قدیمی بود. از این مکاتب در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی چندین مورد در مرکز شهر گناباد (جویمند)، کوی شرقی یا قصبه شهر، دلوئی، بیدخت، بیلند و کاخک و همچنین در بسیاری دیگر از روستاهای گناباد وجود داشت. با این که مقدمه تاسیس مدارس دولتی جدید در بسیاری از شهر های خراسان مدراس جدید ملی بوده اند اما در شهر گناباد هیچ سند و قولی در مورد وجود مدارس ملی دیده و شنیده نشده است. در عین حال از وجود مرکزی به نام معلم خانه در گناباد یاد شده است. این معلم خانه در واقع نوعی مکتب خانه سطح بالا بوده و آموزگار این مرکز به معلم باشی معروف بوده است. در مکتب خانه ها معمولا حروف الفبا، سوره های کوچک قرآن و بعضاً حفظ چندین سوره توسط مکتب دار به کودکان آموخته می شد ولی در معلم خانه، معلم باشی علاوه بر تعلیم قرآن، خواندن رسالات و کتاب های دیگر، حفظ اشعار و فرا گرفتن مقدمات صرف و نحو عربی و سیاق را که همان حساب کردن بود را نیز مورد توجه قرار می داد. در اواخر دوره قاجار سید محمد معلم باشی، معلم خانه گناباد را اداره می کرد. وی با حسن اخلاق و رفتار خود اعتماد و توجه اهالی را به خود جلب کرده بود.
در زمان نخست وزیری حسن وثوق الدوله و سال ۱۲۹۷ که احمد بدر نصیر الدوله مسئولیت وزارت معارف ایران را عهده دار بود، توسعه مدارس نوین به طور جدی در دستور کار دولت قرار گرفت. در این راستا میرزا احمدخان سعیدی که به مدت سه سال ریاست معارف خراسان را عهده دار بود افراد مختلفی را مامور تاسیس مدارس جدید در شهرهای خراسان کرد در اواخر همین سال شخصی به نام شیخ محمد علی صلاحی (دیسفانی) که بعدها به محمد علی مدیر معروف شد مأمور تاسیس دبستانی دولتی و تشکیل اداره معارف در گناباد گردید وی در اوایل سال ۱۲۹۸ خورشیدی اولین مدرسه دولتی گناباد را به نام مدرسه دولتی جویمند و در محل مدرسه علمیه قدیم (عتیق) که موقوفه بود در سه کلاس تأسیس کرد .
از آنجایی که تاسیس مدرسه جدید دولتی لطمه شدیدی به معلم خانه گناباد می زد و از سوی دیگر مردم گناباد اعتماد زیادی به سید محمد معلم باشی مدیر معلم خانه داشتند، آقای صلاحی برای اینکه مدرسه جدید با مخالفت مردم مواجه نشود سید محمد معلم باشی را به عنوان آموزگار مدرسه دولتی استخدام کرد. این حسن انتخاب باعث استقبال اولیاء کودکان از مدرسه جدید شد. بر اساس دستورالعمل وزارت معارف اسلامی جدید مجاز بودند که از شاگردان مکتب خانه ها امتحان به عمل آورند و در صورت موفقیت آنها را به کلاس بالاتر ارتقاء دهند.
با توجه به موفقیت های شاگردان معلم خانه گناباد برخی از این شاگردان توانستند در امتحانات پایه های اول و دوم موفق و وارد کلاس سوم شوند .
با توجه به فاصله نسبتاً زیاد بین جویمند و قصبه شهر و امتناع برخی از خانواده های ساکن در قصبه از فرستادن فرزندان خود برای تحصیل در مدرسه جویمند، در سال ۱۳۱۰ خورشیدی یک باب مدرسه دولتی در قصبه شهر به مدیریت و آموزگاری میرزا حسن اشرافی تأسیس شد.
شیخ محمد صلاحی که در واقع او را می توان پدر فرهنگ و آموزش و پرورش نوین گناباد تلقی کرد پس از یک دهه خدمت در گناباد در سال ۱۳۰۷ به بشرویه منتقل شد و جای خود را به میرزا محمدخان تاجبخش سپرد. تاجبخش نیز تنها یک سال یعنی تا اواسط سال ۱۳۰۸ عهده دار فرهنگ گناباد بود و سپس جای خود را به جمال الدین عقیلی ( نظام العلما) سپرد و به محل جدید مأموریتش رفت. دراین روزگار یکی از مشکلات اصلی معارف کشور و به تبع آن شهرستانها مسئله انضمام و تفکیک و سپس انضمام مجدد امور اوقاف به اداره معارف بود که در گناباد نیز معضلاتی را به دنبال داشت.
همزمان با آموزش کودکان، آموزش سالمندان نیز در گناباد مورد توجه قرار گرفت. در ابتدای سال ۱۳۰۷ از طرف سلطان علی شاه در قرائت خانه مزار سلطانی کلاس شبانه اکابر تأسیس شد و هر ساله در شش ماه پاییز و زمستان دایر بود. این کلاس را می توان نخستین کلاس آموزش اکابر در ایران دانست. این کلاس اکابر تا سال ۱۳۳۸ همه ساله در شش ماهه دوم سال دایر بود و دراین سال که تعلیمات اجباری از طرف دولت در گناباد انجام شد اداره این کلاس به اداره فرهنگ گناباد واگذار گردید.
جمال الدین عقیلی تا سال ۱۳۱۳ نماینده معارف گناباد بود و در این زمان معارف گناباد زیر نظر معارف مشهد قرار داشت. در مدت ریاست عقیلی بر تعداد کلاسها، دانش آموزان و آموزگاران مدارس گناباد افزوده شد. در پایان دوران مسئولیت عقیلی در مجموع پنج باب دبستان با شانزده نفر پرسنل وجود داشت. اگر چه در دوران ریاست عقیلی دبستان جدیدی در گناباد تأسیس نشد اما وی تلاش زیادی در راستا ی عمق بخشیدن به تعلیم و تربیت و همچنین احیاء موقوفات گناباد در آن روزگار به عمل آورد.
وزارت معارف و اوقاف صنایع و مستظرفه مصمم به کنترل و تنظیم امور مدارس دینی قدیمه بود و در نظر داشت تا تحصیل در مدارس قدیمه نیز مطابق برنامه معین و همراه با تدریس دروسی مثل تاریخ ، ادبیات و برخی دروس دیگر باشد و از طلاب نیز همچون دانش آموزان مدارس دولتی امتحان به عمل آید عقیلی که در صدد بود تا این تصمیمات را در گناباد عملی کند با توجه به کمبود نیروی اداری و آموزشی و همچنین نبود اعتماد لازم جهت توسعه فعالیت های فرهنگی و از سوی دیگر عدم همکاری گروهی از مردم با مشکلات و چالش های جدی روبرو شد .
تا قبل از سال ۱۳۱۳ دختران گنابادی به علت اینکه مدارس ویژه پسران بود از تحصیلات جدید محروم بودند ولی از این سال با توجه به توصیه های وزیر معارف زمینه تحصیل دختران نیز فراهم شد و آنان اجازه یافتند تا در مدرسه ثبت نام و تحصیل کنند.
البته با توجه به تعداد کم داوطلبان برای دختران مدرسه مستقلی دایر نشد بلکه مدرسه دولتی جویمند که تا این زمان پسرانه بود به دبستان مختلط تبدیل شد. اگر چه این امر با استقبال عمومی مردم و به ویژه طبقات عامه مواجه نشد اما دختران خانواده های اعیان و سرشناسان شهر در مدرسه ثبت نام کردند. مخالفت های روحانیون گناباد به ویژه حاج شیخ غلامرضا نصیری که با ورود دختران به مدارس جدید نظر مساعدی نداشت در عدم استقبال خانواده های گنابادی از فرستادن دخترانشان به مدارس تأثیر زیادی داشت.
میر افسری برای خنثی کردن این مخالفت ها مصمم به تفکیک کلاسهای درسی دختران از پسران و استخدام معلمان زن برای تدریس در این کلاسها شد. این امر در سال ۱۳۱۵ تحقق یافت و دو نفر معلم زن به استخدام معارف گناباد در آمدند البته مدرسه دخترانه گناباد همچنان ضمیمه مدرسه دولتی جویمند بود که اکنون به ناصرخسرو تغییر نام یافته است.
در سال تحصیلی ۱۳۱۶ – ۱۳۱۵ در دبستان دولتی مختلط ناصر خسرو گناباد در مجموع ۱۵۳ نفر دانش آموز (۱۱۸ پسر و ۳۵ دختر) در پایه های اول تا ششم ابتدائی مشغول به تحصیل بوده اند. تعداد کار کنان مدرسه نیز در مجموع نه نفر و شامل ۷ مرد و ۲ زن بوده است. از مردان یک نفر مدیر و یک نفر فراش و بقیه آموزگار بوده اند.
تا سال ۱۳۲۵ دبستان دخترانه مستقل در گناباد وجود نداشت. اما در این سال در محل ساختمان های جناب آقا (حاج شیخ محمدحسن بیچاره بیدختی) واقع در ابتدای خیابان ناصرخسرو اولین دبستان مستقل دخترانه گناباد به نام دبستان دولتی دخترانه معلم باشی تأسیس شد .
افزایش تعداد فارغ التحصیلان ششم ابتدائی در گناباد ضرورت تأسیس دبیرستان را در این شهرستان ایجاب می کرد، اما برخلاف دیگر شهرستانهای خراسان که در سال تحصیلی ۱۸-۱۳۱۷ صاحب دبیرستانی شده بودند گناباد در این زمینه عقب مانده بود و بالاخره در سال تحصیلی ۲۰-۱۳۱۹ با تلاشهای اهالی و همکاری حسن مظفری رئیس فرهنگ گناباد نخستین دبیرستان پسرانه گناباد با یک کلاس (پایه اول دبیرستان) و تنها با ۶ نفر دانش آموز کار خود را آغاز کرد. این دبیرستان هم که همچون دبستان دخترانه ضمیمه دبستان ناصرخسرو بود در سال های اولیه تأسیس خود به دلیل عدم استقبال خانواده ها که ناشی از وقوع جنگ جهانی دوم و سرایت شعله های آن به ایران و همچنین بی ثباتی اوضاع و پریشانی امور بود تا مدتی تعطیل شد و از سال تحصیلی ۱۳۲۴ مجدداً به فعالیت خود ادامه داد.
در پایان دوره سلطنت رضا شاه تعداد مدارس گناباد و روستاهای آن ۱۰ باب و تعداد دانش آموزان ۵۵۲ و تعداد کارکنان ۴۱ نفر بوده است از تعداد ۴۱ نفر کارمند ۱۰ نفر آنها بیسواد و خدمتگذار بوده اند از بقیه ۳۱ نفر کارمند اداری و آموزشی، فقط ۴ نفر دیپلم دانشسرای مقدماتی داشته و از ۲۷ نفر دیگر، ۱۷ تن گواهی نامه ششم ابتدائی، ۹ تن معلومات قدیمه و یک نفر گواهینامه آموزش سالمندان (اکابر) داشته است.
با فروکش کردن شعله های جنگ جهانی دوم و پیدایش ثبات نسبی در کشور توجه به امر توسعه مدارس در روستاها بیشتر شد و در فاصله سالهای ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۸ ، ۱۳ باب دبستان جدید در شهر و روستاهای گناباد تأسیس شد طبق آمار ارسالی به اداره کل فرهنگ خراسان در دیماه ۱۳۲۶ در گناباد در مجموع ۱۶ آموزشگاه (پانزده دبستان و یک دبیرستان با ۹۸۳ دانش آموز (۹۳۰ پسر و ۵۳ دختر) و با ۳۹ نفر مدیر و معلم و همچنین پانزده مکتب دار زن و با تعداد ۳۳۵ شاگرد (۱۷۹ نفر پسر و ۱۷۶ نفر دختر ) وجود داشته است .
در دوران هشت ساله ریاست یحیی خرسندی (از ۲۸ تا ۱۳۳۵) توجه زیادی به ساختن مدارس شد. در این دوره ۲۱ باب دبستان در نقاط شهری و روستایی گناباد تأسیس و ۸ باب دبستان قدیمی نیز بازسازی شد. خرسندی در سال ۱۳۳۵ از گناباد منتقل شد و جای خود را به حسین خالقی مقدم داد. خالقی تا سال ۱۳۳۸ و بعد از او علی اکبر صادقی تا سال ۱۳۴۱ رئیس فرهنگ گناباد بود و تا سال ۱۳۳۵ در گناباد دبیرستان دخترانه وجود نداشت ولی در این سال اولین دبیرستان دخترانه گناباد به نام دبیرستان دخترانه کمال الملک تأسیس شد و در سال بعد نیز دو دبیرستان پسرانه به نامهای دبیرستان فردوسی و دبیرستان امیر کبیر در بجستان و کاخک افتتاح شد. تا سال ۱۳۳۷ در گناباد پایه ششم دبیرستان وجود نداشت ولی از این سال به بعد پایه ششم دبیرستان که امتحانات آن نهایی بود نیز در گناباد دایر شد و اولین دیپلمه پسر گناباد در سال ۱۳۳۸ فارغ التحصیل شد. اولین فراغ التحصیل دیپلم دختر گناباد نیز در سال ۱۳۴۲ تحصیلات کامل دبیرستانی خود را به پایان رسانید. در همین سال اولین دبیرستان بیدخت نیز به نام دبیرستان معرفت راه اندازی شد. ورثه صالح علیشاه سه هزار متر زمین جنب شرکت نفت برای تأسیس این دبیرستان به اداره فرهنگ گناباد هدیه و هزینه بنای آن را نیز تقبل نمودند. این دبیرستان ابتدا عنوان دبیرستان صالح داشت و سپس به دبیرستان معرفت و در سالهای اخیر به دبیرستان شهید رجایی تغییر نام داده است. در فاصله سالهای ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۸ حسینعلی هروی رئیس فرهنگ گناباد بوده است. وی اولین لیسانسه شاغل به خدمت در گناباد شمرده می شود. اولین دبستان خانیک (یکی از روستاهای گناباد) در سال ۱۳۲۷ تاسیس شد.
در سال ۱۳۳۷ اولین کودکستان گناباد با نام کودکستان مهر افتتاح شد و در همین سال شرکت تعاونی مصرف فرهنگیان گناباد نیز راه اندزای شد.
با گسترش دبیرستانها روز به روز بر تعداد معلمان با مدرک لیسانس در گناباد افزوده شد. در شرایطی که در سال تحصیلی ۳۲-۱۳۳۱ از مجموع ۸۴ نفر معلم شاغل در گناباد فقط یک نفر به نام ابراهیم قدسی مقدم دارای مدرک لیسانس (معقول و منقول = الهیات) بود در آغاز دهه ۴۰ تعداد دبیران لیسانس شاغل در گناباد به بیش از ۱۰ نفر رسید از این دبیران می توان به کسانی همچون : آقایان حسین مغانی ، سید حسن اسماعیل زاده ، افضل وثوقی ، مهدی زارعیان ، سیدهادی صمدی ، علی حسن زاده ، محمد حسین صابری ، سید عبدالله مؤذنی و رضا انزابی نژاد اشاره کرد .
مکان اداره آموزش و پرورش گناباد در ابتدا در محل مدرسه علمیه قدیم (عتیق) جویمند بود که در زمره املاک موقوفی شمرده می شد، این مکان تا سال ۱۳۴۰ در اختیار و تصرف اداره فرهنگ بود و در این سال مجدداً به اداره اوقاف و مدرسه علمیه واگذار گردید. به همین دلیل اداره آموزش و پرورش به مکانی دیگر واقع در میدان اصلی شهر جنب مسجد جامع منتقل شد و بعد از مدتی به مکانی دیگر در خیابان ناصر خسرو نقل مکان کرد و نهایتاً به ساختمانی که در همین خیابان مخصوص اداره ساخته شده بود منتقل گردید و تا زمان حاضر در این مکان قرار دارد.
به نقل از کتاب “گناباد از فرود تا فردا” – تالیف دکتر محمدحسن هجرتی
